Ney (Neu) Karol Ferdynand, krypt. Dr. N. (1809–1850), pedagog, literat, historyk. Ur. 9 II w Toruniu, był synem Franciszka Nowotnego, z pochodzenia Czecha, zakrystianina przy kościele Św. Jana, i Ewy Rozyny z Netzlów. Ojciec po zaborach zmienił nazwisko na formę niemiecką Neu; N. zatrzymał je, ale od lat czterdziestych pisał je w formie Ney. Mimo wychowania w duchu niemieckim czuł się Polakiem. Po uzyskaniu świadectwa dojrzałości w gimnazjum toruńskim na wiosnę 1828, w l. 1828–31 odbył studia głównie z zakresu filologii na uniwersytecie berlińskim. W r. szk. 1832–3 odbył roczną praktykę nauczycielską w gimnazjum toruńskim, po czym był w l. 1833–47 rektorem szkoły katolickiej Św. Jana w Gnieźnie. W r. 1838 doktoryzował się w Getyndze na podstawie rozprawy poświęconej problemowi azylu w starożytności (De asylis, dissertatio philologica, Goettingen 1838). Po nieudanej próbie w r. 1843 otrzymania posady nauczyciela gimnazjum w Ostrowie został w r. 1847 zaangażowany w gimnazjum w Trzemesznie. W r. 1848 wziął czynny udział w powstaniu. Ranny, został aresztowany przez władze pruskie i był więziony w cytadeli poznańskiej. Uwolniony wprawdzie przez sąd przysięgłych, został jednak dyscyplinarnie pozbawiony posady nauczycielskiej. W r. 1849 przeniósł się do Poznania z rodziną, gdzie żył w ciężkich warunkach materialnych, utrzymując się z prywatnych lekcji i pracy literackiej. Związany był z Ligą Polską i wchodził w skład jej komisji wydawniczej powołanej w lecie 1849. Gdy zawiodły próby zmiany decyzji władz pruskich, Tytus Działyński zaproponował mu posadę bibliotekarza w Kórniku. N. nie zdążył jej jednakże objąć.

N. rozpoczął działalność literacką już w czasach gimnazjalnych, pisząc początkowo wiersze w języku niemieckim, a następnie po polsku. Najbardziej znanym jego utworem są Pamiątki z więzienia 1848 (P. 1848), w których opisał przeżycia z powstania i więzienia. W Gnieźnie rozwinął wielostronną działalność naukową. Kontynuował tam rozpoczęte jeszcze w czasie studiów tłumaczenie na język niemiecki niektórych dzieł Joachima Lelewela, z którym korespondował. Niektóre wydał drukiem (m. in. „Kleinere Schriften geographisch-historischen Inhalts”, Lipsk 1836), inne pozostałe w rękopisie zaginęły. Próba podjęcia badań nad dziejami katedry i miasta Gniezna nie powiodła się wobec nie udzielenia w r. 1836 zgody władz kościelnych na korzystanie z archiwum katedralnego. Z zakresu historii Gniezna opublikował natomiast Żywot błogosławionej Jolanty i kronika klasztoru zakonnic św. Klary w Gnieźnie (Leszno 1843) oparty częściowo na archiwaliach klasztornych. Prowadził także w r. 1842 na terenie Gniezna wykopaliska w poszukiwaniu posągów bóstw pogańskich („Przyjaciel Ludu” 1842 nr 6 oraz artykuł O pogańskich posągach w Gnieźnie, tamże 1844 nr 35). W „Przyjacielu Ludu” w l. 1843–9 opublikował cykl artykułów poświęconych zabytkom sztuki, głównie Gniezna, Torunia i regionu wielkopolskiego. Będąc także zdolnym rysownikiem, ilustrował je własnymi rysunkami. Studia te stoją na pograniczu starożytnictwa i wczesnej historii sztuki. N. zaliczany jest do pierwszych starożytników wielkopolskich, który umiejętnie oceniał zabytki pod względem zarówno wartości historycznych, jak i artystycznych. Interesował się także sprawami pedagogicznymi i opracował projekt reformy szkoły, którą kierował (Stan obecny szkoły śto Jańskiej w Gnieźnie, Gniezno 1841). Zapewne w r. 1847 został redaktorem miesięcznika „Kościół i Szkoła” (wychodzącego od r. 1846), który wydawał do czasu aresztowania w r. 1848. Starał się nadać czasopismu kierunek bardziej dydaktyczny. Współpracował także z tygodnikiem „Szkółka Niedzielna” (ukazującym się od r. 1837 w Lesznie). Był autorem kilku podręczników szkolnych z zakresu historii Kościoła, geografii i historii. Publikował także artykuły krajoznawcze oraz książki różnej treści, np. Kwiaty czyli wykład znaczeń blizko tysiąca roślin krajowych i zagranicznych w języku polskim, łacińskim i niemieckim…, która miała dwa wydania (P. 1830, Leszno 1851). N. zmarł 13 VI 1850 na tyfus w Poznaniu.

Był żonaty z Wiktorią (ur. 1814 w Poznaniu) nieustalonego nazwiska i pozostawił syna Franciszka oraz córkę Marię, żonę Ludwika Kurtzmanna (zob.), tłumaczkę poezji (m. in. W. Goethego) na język polski, przeważnie nie publikowanych (wydana w jej tłumaczeniu J. W. Goethego „Ifigenia w Taurydzie”, Tarnów 1880).

Nowy Korbut, VIII; Hleb-Koszańska H., Kotwiczówna M., Bibliografia utworów Joachima Lelewela, Wr. 1952; Wojtkowski, Bibliogr. historii Wpol., I; Enc. Org. (1898–1904); W. Enc. Ilustr.; Wielkopolski Słownik Biograficzny, [w druku]; – Dulczewski Z., Z dziejów prasy ludowej w Wielkim Księstwie Poznańskim 1848–1850, W. 1957 s. 116, 121; Dzieje Gniezna, W. 1965; Jakóbczyk W., Studia nad dziejami Wielkopolski w XIX w., P. 1951 I; Karwowski S., Czasopisma wielkopolskie, P. 1908 s. 65, 66; tenże, Historia W. Ks. Pozn. I; Mańkowski A., Karol Ferdynand Ney (1809–1850), „Zap. Tow. Nauk. w Tor.” 1925 nr 11 s. 141–57; tenże, List Karola Neya z r. 1836, tamże 1932 nr 1–2 s. 33–5; Nauka w Wielkopolsce, P. 1973; Truchim S., Historia szkolnictwa i oświaty polskiej w Wielkim Księstwie Poznańskim 1815–1915, Ł. 1967 I 257; – Lelewel, Listy emigracyjne, I–V; – „Dzien. Pol.” 1850 nr 137; „Przegl. Pozn.” 1850 s. 766; „Szkoła Pol.” 1850 II s. 338–40; – Arch. Archidiec. w P.: Liber mort. S. Margaretae 1850 poz. 85; B. Kórn.: rkp. 7365, 7383, 7440.

Andrzej Wędzki